Кинилэр ааттара кыьыл кемус беруенэн суруйуллуохтаах…
Мин бугун Эьиэхэ А5а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа5а, «Слава» уордьан 3-истиэпэннээх кавалера Калачев Николай Петрович туьунан тереппут уола Петр Николаевич Ахтыытын истиэххэ кунду аа5ааччым чуумпуран олорон сэргээ, аах, холобур оцоьун:
Аҕабыт Калачев Николай Петрович.
Биһиги аҕабыт 1918 с. төрөөбүт. Мэҥэ-Хаҥалас оройуона, Араҥас нэһилиэгэ. Аҕа дойду сэриититгэр 1942 с. күһүн ыҥырыллан барбыт. Барыан иннинэ 3 сыл Ааллаах-Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыт. Биирдии киһи хастыы да аттаах буолара үһү. Манна үлэни сатыыр, кыанар эдэр дьону талан ыыталлара.
Ол кэмҥэ биир күһүн мин эһэм Бүөтүр оҕонньор уолугар,Чукулла Ньукулайга:- Нохоо! Быйыл төрдүс кылааска үөрэнэ бараҕын дуу,ойох ылаҕын дуу?- диэн соһуччу моһуйбут.Мин аҕам улаханнык соһуйан, өмүттэн баран, ыксаан:- Ээ,чэ,ойох ылабын, — диэн ыган таһаарбыт. Дьэ ол кэнниттэн Төҥүлүттэн баран Чурапчы Төлөйүн олохтооҕун, биһиги ийэбит буолуохтаах кыыһы булан 18 саастаах уолларыгар Ньукулайга холбообуттар. Бу ыал сэрии инниттэн саҕалаан тоҕуста оҕоломмуттарыттан сэттэ оҕону атаҕар туруоран үлэһит оҥорбуттара.
Уоттаах сэрии саҕаламмытыгар ыҥырыллан тиийэн Маалта-лааҕыр диэн хомуйар пууҥҥа хас да хоммуттар. Итиннэ бэрт кылгастык байыаннай үөрэх барбыттар, онтон арҕаа фроҥҥа илдьибиттэр. Кини сэриигэ Дегтярев ручной пулеметугар 2-с нүөмэринэн сылдьыбыт. Уопсайынан сэриигэ сылдьыбытын туһунан кэпсээбэт этэ.
Барыта 13 сиринэн араанньылаахпын диирэ. Олортон Смоленскайдааҕы улахан кыргыһыыга иккитэ улаханнык бааһырбыт. Өстөөх снарядын оскуолката хаҥас өттүгүттэн бэрбээкэйин уҥуоҕар тиийэ хайа суруйан кэбиспитэ. Иккис улахан араанньыта – уҥа илиитин тоҥолоҕуттан үөһэ 4 см. уһуннаах уҥуоҕун тосту көппүт. Онно илиитин улахан уҥуоҕа үлтүрүйбүт буолан илиитэ кыайан үөһэ тахсыбакка салыбырыы сылдьара, оттон тарбахтара үлэлиир буолан туһалыыллара. Кыргыһыы ситэ бүтэ илигинэ массыына кэлэн , бэрт ыксалынан кыргыһыы хонуутуттан бааһырбыт дьону хомуйан киирэн барбыттар. Биһиги аҕабытын – кыра уҥуохтаах эдэр киһини- харбаан ылан хачайдаан баран грузовой массыына кузовыгар быраҕан кыыраппыттар. Онно тиийэн түһэригэр ким эрэ сахалыы :- Айыккаа! – диэн хаһыытаабыт. Кэнники уоскуйан баран билсибитэ, ол киһи аҕам кэргэнэ –Захарова Ефросинья Николаевна биир дойдулааҕа — Чурапчы Төлөйүттэн сылдьар Захаров Миитэрэй – Мэник Миитэрэй эбит. Миитэрэй эмиэ уоттаах сэрииттэн тыыннаах ордон кэлэн биһиэхэ ыалдьыттыы кэллэҕинэ аҕабын кытта сэргэстэһэ олорон астына кэпсэтэллэрин 1969 с. биһиги ыалга кийиит буолан кэлбит мин кэргэним Евдокия Михайловна бэрткэ өйдүүр.
Госпитальга сыттаҕына биир саастаах нуучча саллаата аҕабытыгар сүбэлээбит:- Илиигин быстарыма, кэнники кыратык да буоллар туһалыаҕа ,-диэн. Ону кэнники хойукка диэри оттуу-мастыы сылдьан санаан кэллэҕинэ улахан махталынан ол нуучча саллаат оҕонньорун туһунан ахтар этэ. Онтон 1944 с. араанньытынан дойдутугар төннөр. Ону дойдутугар диэри көнтөс атахтаах, уҥа илиитэ суох кэриэтэ киһини ый кэриҥэ өйөөн-убаан, көрөн истэн ньуучча фельдшер кыыһа аҕалбыт. Сэриигэ сылдьыбытын туһунан кэпсээбэтэр даҕаны “ Слава орден 3-с степэнэ, хас да мэтээллэрэ туоһулууллар. Ол кэнниттэн “Улуу сэрии кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин” диэн мэтээллээх.
Төрөппүттэрбит 1950 с. Чурапчыга көһөн кэлэннэр биһиги оҕо сааспыт манна ааһан Чурапчыларбыт дэһэбит. Ол иннинэ а5абыт сэбиэт секретарынан үлэлии сылдьыбыт этэ. Суруйарыгар хаҥас илиитинэн чуолкай баҕайы буочарынан сыыһата суох суруйара. Оттон ийэбит урукку латинскай шрибинэн суруллубут суругу иҥнибэккэ,түргэнник ааҕан соһутара.
Чурапчыга кэлэн оскуолаҕа киириэхпит инниттэн билигин спортивнай оскуола- интернат турар сиригэр, оччотооҕу кэмҥэ “Үллэр дэриэбинэтэ” диэн Үллэр оҕонньор аатынан ааттанар сиргэ , ыалга дьукаах буолан олорбуппут. Аҕабыт күн аайы сыарҕалаах атынан тыаҕа мас тиэйэ барара. Онно таарыйа туһахтаан, күн аайы муус маҥан куобахтары аҕалан биһигини үөрдэрэ. Убайым биһи сарсыарда аайы кырыаран тахсар муус түннүгү кырыатаан дьиэни сырдатар үлэттэн саҕалаан, хотоҥҥо тымтык уматан ынах ыырга көмөлөһөрбүт. Сонуоктан кутуйах хаһааммыт бурдугун хостоон, уора-көстө киллэрэн аһылыкка эбинэрбит. Ол бурдугу мэлийэргэ бастаан бурдук тардар ыарахан тааһы кыайан эргиппэт этибит. Онтон ньулобуой кылаастан убайым Куоста биһиги күннээҕи оттук маспытын эрбээн, хайытан киллэрэр буоламмыт дьоммутугар туһалыыр буолбуппут. Ол кэнниттэн аҕабыт сонотуоруйга куонньук үлэтин булан онно көспүппүт. Ийэбит туберкулез сонотуоруйугар санитаркалалаабыта, онон биһиги сэттэ оҕо туберкулез ыарыылаах дьон атаҕын анныгар кэһиллэ сылдьан улааппыппыт. Ол да буоллар сэбиэскэй былаас саха норуотун быыһыыр үлэтин түмүгэр туберкулез,трахома,илиистик курдук ынырык ыарыылары кыайан саха норуота 1972 с. бу оскуолаттан олимпийскай чемпионнары уонна элбэх спорт маастарын иитэн таһаарбыта.
Аҕабыт аҥар илиитинэн да үлэлээтэр, үлэтин кыайара. Онон олохтоох үлэһиттэр ону өргөөҥҥө дылы хайҕаан ахталлара. Кини кыһын сыарҕалаах акка туран баран элээрдэрэ, уонна сороҕор кими эрэ үтүктэн, тапталлаах түргэн атын “Маҥаачыйы” муоһатынан самыыга ”лас” гына охсон баран: — Ну, кошка! – диэн хаһыытаат, түргэн үлүгэрдик сүүрдэрэ.”Маҥаачый” сыыры тахсарыгар тутуу былдьаһан сүүрэн лабыгыратан тахсара. Оттон иккис ат “Ынаайка” сүрдээх нэс, хаһан да ыксаабат ат этэ. Мин сэттис кылаастан аҕабар кыһын муус тиэйэн, сайын икки буочуканануу күөлтэн уу баһан көмөлөһөрүм. Ити сыллартан сайын оттуурга убайбынаан сылдьар буолбуппут. Кэнники, арыый улаатан баран, биир сайын эрдэ соҕус оппутун бүтэрэн, далбытыгар тиэйэн киллэрбиппитигэр аҕам улаханнык астынан үөрбүтүн билиҥҥээҥҥэ диэри өйдүүбүн.
Ити курдук уоттаах сэрииттэн тыыннаах ордон кэлэн баран аҕабыт элбэх оҕолоох эйэлээх дьиэ-кэргэн олоҕун тэрийэн дьоллоохтук олорбута. Онтон Л.И.Брежнев былааска кэлбитигэр 1965 сылтан сэрии ветераннарыгар үчүгэй сыһыан олохтоммутугар аҕыйах сыл билиниини көрсөн, саҥа үс хостоох квартираҕа тиксэн үтүө олоххо олорон испитэ… Кини олоҕун билигин кини оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыбыт уонна кини аатын махтана, убаастыы ааттыыбыт.
Ахтыыны суруйда уола Саха Ереспуубулукэтин уерэ5ириитин утуелээх улэьитэ, «Гражданскай килбиэн» хаьаайына, «Учууталлар учууталлара», Пекиннээ5и Норуоттар икки ардыларынаа5ы Колледж Туйгун учуутала Петр Николаевич Калачев.
